भोज प्रबन्धः- जनभाषा या गप्प की गठरी

                  कवि बल्लाल के जिस भोज प्रबन्ध के कथानकों की चर्चा मैं यहाँ कर रहा हूँ, वह ऐतिहासिक न होकर एक गप्प का पुलिंदा भी हो सकता है। बल्लाल ने कई कवियों के सुभाषितों को एक कथा सूत्र में पिरोकर कथानक को रुचिकर एवं शिक्षाप्रद बना दिया है। बल्लाल की यह रचना आधुनिक तथा कथित प्रगतिशील रचनाकारों को पर्याप्त मार्ग दर्शन करने में भी समर्थ है। दरिद्रता का मार्मिक चित्रण, चोरों की मनोदशा का वर्णन यहाँ प्राप्त होता है। समाज के सभी वर्गो में संस्कृत भाषा प्रचलित थी इसके उदाहरण भी हमें भोज प्रबन्ध के कथानक से ज्ञात होता है।

            बल्लाल रचित भोज प्रबन्ध के एक कथानक में राजा भोज के राज्य में रहने वाले एक जुलाहे को उसके घर से दर- बदर कर एक दाक्षिणात्य कवि लक्ष्मीधर को बसाये जाने का उल्लेख मिलता है,जिसकी शिकायत जुलाहा राजा भोज से किन शब्दों में बयां करता है सुनिये-
                     काव्यं करोमि न हि चारुतरं करोमि
                              यत्नात् करोमि यदि चारुतरं करोमि।
                    भूपालमौलिमणिमण्डितपादपीठ
                                हे साहसांक कवयामि वयामि यामि।
       हे अधीनस्थ राजाओं की मुकुट मणियों से सुशोभित चरण पीठ वाले राजन् । मैं भी काव्य रचना करता हूँ परन्तु उनसे अच्छी नहीं करता हूँ। यदि यत्नपूर्वक काव्य की रचना करता हूँ तो उनसे भी अच्छी करता हूँ । मेरी समस्या यह है कि मैं काव्य रचना करूँ या कपडा बुनूँ या आपके राज्य से चला जाऊँ।
एक श्लोक में संस्कृत भाषा भी सभी वर्गो की भाषा थी, को सिद्ध करने के उद्देश्य से बहेलिया की पत्नी और राजा के बीच पेट भरने हेतु हुई वार्ता को प्रस्तुत किया गया है। 
एक अन्य श्लोक देखिये-
                  यत्सारस्वतवैभवं गुरूकृपापीयूषापाकोद्भवं
                                तल्लभ्यं कविनैव नैव हठतः पाठप्रतिष्ठाजुषाम्।
                  कासारे दिवसं वसन्नपि पयः पूरं परं पंकिलं
                              कुर्वाणः कमलाकरस्य लभते किं सौरभं सैरिभः।।(पं. सं. 95)
       एक समय राजा भोज बाग में जा रहे थे। बीच रास्ते में मलिन वस्त्र पहनीे हुयी किसी सुनयनी को अपनी आँखों से देखकर पूछा-
                    का त्वं पुत्रि। लुब्धकवधूः, हस्ते किमेतत् पलम्
                              क्षामं किम् सहजं ब्रवीमि नृपते यद्यादराच्छ्रयते।
                    गायन्ति त्वदरिप्रियाश्रुतटिनीतीरेषु सिद्धांगना
                               गीन्ताधा न तृणं चरन्ति हरिणास्तेनामिषं दुर्बलम्।।
        हे पुत्री! तुम कौन हो सुनयन स्त्री उनकी मुखाकृति से उन्हें राजा भोज समझ कर उत्तर दिया हे राजन्! मैं लुब्धक (बहेलिया) की स्त्री हूँ।
राजा ने पूछा- हाथ में क्या ली हो?
बहेलिये की पत्नी ने कहा-मांस,
 राजा-सूखा हुआ क्यों है?
व्याधपत्नी - हे नृपति! यदि आप आदर पूर्वक सुने तो स्पष्ट कहती हूँ, आपके शत्रुओं की स्त्रियों के रुदन से जो अश्रुधारा निकली, वह नदी बन कर प्रवाहित है। उस अश्रु नदी के तट पर सुरांगनाएँ गीत गाती है, जिस गीत के श्रवण से मुग्ध होकर हरिण घास नहीं चरते हैं। अतएव मांस सूखा हुआ है।
                        इस श्लोक को पढ़ते ही मैं कवि कल्पना और कथ्य को पढ़ उछल पड़ा । वाह! वाक्चपलता का अद्भुत नमूना परन्तु कौन व्याकरण पढ़ इस साहित्य को पढ़ने आयेगा। श्लिष्ट पदावली अब संस्कृत के लिए घातक है। 
         गायन्ति त्वदरिप्रियाश्रुतटिनीतीरेषु सिद्धांगना--------

                 चोरी से प्राप्त धन पर दो चोरों का सम्वाद बड़ा ही रोचक है। एक चोर जिसका नाम शकुन्त है वह कहता हैः- चोरी का यह धन मैं वेद वेदाङ्ग के मर्मज्ञ विद्वान को दूंगा तो मराल नामक चोर चोरी से लाये गये धनों को अपने पिता को देना चाहता है ,ताकि वे काशी जाकर अपने पापों से छुटकारा पा सकें। 
एतद् धनं कस्मैचिद् द्विजन्मने दास्यमि यथायं वेदवेदांग पारगोन्यं न प्रार्थयेत्।
                इस प्रसंग को काशी के विद्वानों की सुप्रतिष्ठा कहूँ या अप्रतिष्ठा। यह तो सुधी पाठक ही तय कर सकेंगें। लेकिन उस चोर की प्रसंशा जरुर करुँगा कि वह वेद वेदांगों के अध्येताओं की दरिद्रता से दुखी है और चाहता है कि इन्हें धन के लिए अन्य से प्रार्थना न करनी पड़े।
            प्राच्य भारतीय राजाओं के यहाँ पल्लवित दुरुह संस्कृत लौकिक संस्कृत के आदिकाल में इतना क्लिष्ट नहीं था। सन्धि, समास तथा प्रत्ययों का मकड़जाल संस्कृत को अपने लपेटे में ऐसा लिया कि संस्कृत देवभाषा हो गयी। कहीं अर्थध्वनि पैदा करने कहीं शब्दालंकार तो कहीं श्लेष के चक्कर में काव्य कठिन से कठिनतर होते गये। समस्त पदावली के अनेकानार्थ। पहले यह समझो कि इसमें मूल शब्द कौन-कौन हैं फिर सन्धि से लेकर समास तक सारी प्रक्रिया समझो फिर अर्थ लगाओ क्या अर्थ हुआ। संस्कृत में कृतभूरिश्रम जनों के लिए तो भाषा सिद्ध हो जाती है पर भाषा पर मठाधीशी से भाषा का विस्तार नहीं हो पता। अर्थ गाम्भीर्य के चक्कर में संस्कृत भाषियों के लिए सुखद घटना पर वृत्तान्तों को भी कितना दूर करता है।
भोज प्रबन्ध में तो कवि बल्लाल ने भवभूति एवं कालिदास को समकालीन तक कह डाला।
                नानीयन्ते मधुनि मधुपाः पारिजातप्रसूनै-
                                 र्नाभ्यर्थन्ते तुहिनरूचिगश्चन्द्रिकायां चकोराः।
                 अस्मद्वाड्माधुरिममधुरमापद्य पूर्वावताराः
                                  सोल्लासाः स्युः स्वयमिह बुधाः किं मुधाभ्यर्थनाभिः245
हे प्रभो। शहदके ऊपर भौरों को कोई आमन्त्रित नहीं करता और न चातकों को ही कोई चन्द्रमा की चांदनी में कल्पतरू पुष्पों से आमन्त्रित करता है अपितु ये सब स्वंय आते हैंइसी तरह यहां के पूर्व परिचित पण्डितगण मेरी मधुर वाणी से स्वयं ही प्रसन्न हो जायंगे अतः अभ्यर्थनासे क्या।। 245
                  
                 अहो मे सौभाग्यं मम च भवभूतेश्च भणितं
                                    घटायामारोप्य प्रतिफलति तस्यां लघिमनि।
                 गिरां देवी सद्यः श्रुतिकलिकह्लारकलिका
                                  सधूलेः माधुर्यं क्षिपति परिपू्र्त्यै  भगवती।। (पं. सं. 253)

क्षुत्क्षामाः शिशवः शवा इव भृशं मन्दाशया बान्धवा
लिप्ता जर्जरघर्घरी जतुलवैर्नो मां तथा बाधते।
            गेहिन्या त्रुटितांशुकं घटयितुं कृत्वा सकाकुस्मितं
                                    कुप्यन्ती प्रतिवेश्मलोकगृहिणी सूचिं यथा याचिता।।
भूख से क्षीणकाय मरणासत्र बच्चे, उपेक्षा करते हुए बन्धु-बान्धव और लाख लगाकर बन्द किये गये छेदों वाली पुरानी गगरी-वे चीजें मुझे उतना कष्ट नहीं देती है, जितना क्रोधित पड़ोसिन की व्यंग्यभरी मुस्कान दे रही है, जिसके पास मेरी पत्नी अपनी फटी हुई साड़ी सिलने के लिए सूई मांगने गई थी।

           वृद्धो मत्पतिरेष मञ्चकगतः स्थूणावशेषं गृहं
                        कालोयं जलदागमः कुशलिनी वत्सस्य वार्तापि नो।
                      यत्नात् सञ्चिततैलबिन्दुघटका भग्नेति पर्याकुला
                                    दृष्ट्वा गर्भभरालसां निजवधूं श्वश्रूश्चिरं रोदिति।।
255।। 
 मेरे पति ने वृद्धावस्था में चारपाई पकड़ ली ही, पूरा घर गिर गया है, केवल एक स्थूणा (थुनिया) भर बची है, बरसात का समय है, बेटे का कुशल-समाचार भी प्राप्त नहीं हो रहा है, और बहू के प्रसर्वकर्म के लिए मैंने एक-एक बूंद जोड़कर जो तेल किसी तरह सचिंत किया था उसका मटका भी फूट गया है’-गर्भ के भार से अलसाई अपनी बहू को देख-देख कर कोई सास उपर्युक्त बातें कहती हुई बड़ी देर से रो रही है।
Share:

बौद्ध धर्म की पुस्तकें

अनुरूद्ध                           परमत्थ विनिच्छयो             
अनुरूद्ध महास्थविर             अभिधम्मत्थसंगहो            
आनन्द कौसल्यायन             अंगुत्तर निकाय                
आनन्द कौसल्यायन            जातक                         
आनन्दत्थ                       अभिधम्म मूलटीका             
आभा कुलश्रेष्ठ                   बौद्ध अट्टकथा सांगीतिक परिशीलन
उमा पाण्डेय                     धम्मपद समणसुत्तयोः तुलनात्मकम्
0 धम्मरतनो                 पपंचसूदनी नाम अट्टकथा         
एस. मुखर्जी                    समन्त पासादिका नाम अट्ठकथा   
एस. मुखर्जी                    सासनवंशो                   
ओम प्रकाश पाठक             अभिधम्मपिटके पुग्गलपं´त्तिपालि
कन्छेदीलाल गुप्त                 धम्मपद                       
कन्छेदीलाल गुप्त                 धम्मपद कोश                 
कमलशील                        मध्यमकालोकः                  
कृष्ण कुमारी श्रीवास्तव        पालि जातक एक सांस्कृतिक अध्ययन 
खनपो चोनडुस                 धर्मेन्द्र मुखागम नाम अभिसमयाल
0 प्रज्ञानन्द                     धम्मपदम्                     
0 प्रज्ञानन्द                     महापरिनिब्बानसुतं             
गुणधर                           कसायपाहुडसुत्तं               
चन्द्रशेखर व्यास                धम्मपद दर्शन और काव्य       
चन्द्रिका सिंह                   परमत्थजोतिका                
चैरपाद                           प्रतीत्य समुत्पाद स्तुति सुभाषित
जगदीश कस्सपो                  पंचप्पकरण अट्ठकथा             
जगदीश कस्सपो                  पंचप्पकरण अट्ठकथा             
जगदीश काश्यप                   मिलिन्द प्रश्न                  
जगदीश काश्यप                   संयुक्त निकाय                 
जगदीश चन्द्र मिश्र                जातकमाला                     
जगदीशदत्त दीक्षित               ब्राह्मण तथा श्रमण संस्कृति का दा
जगन्नाथ पाठक                   मिलिन्दपन्हो                  
ज्ञलछेन नमडोल                   भावनाक्रमः                    
ज्ञात नहीं                          पालितिपिटकसद्दानुक्कमणिका      
दलाई लामा                      बौद्ध धर्म का परिचय           
दानपाल सिंह                    भारत में प्रमुख बौद्ध केन्द्र  
दीपंकर श्रीज्ञान                   बोधिपथप्रदीप               
द्वारकाप्रसाद शास्त्री              धर्मकीर्ति निबन्धावलिः        
द्वारकाप्रसाद शास्त्री              मिलिन्दपन्हपालि                
द्वारिकादास शास्त्री               अभिधर्मकोशम्               
द्वारिकादास शास्त्री               दीघनिकायपालि                 
द्वारिकादास शास्त्री               धम्मपद                       
द्वारिकादास शास्त्री               धम्मपदपालि                   
द्वारिकादास शास्त्री               मज्झिमनिकाय पालि              
द्वारिकादास शास्त्री               मध्यमकशास्त्रम्                 
द्वारिकादास शास्त्री               महावग्गपालि                   
द्वारिकादास शास्त्री               मिलिन्दपन्हपालि                
द्वारिकादास शास्त्री               सुत्तपिटके अंगुत्तरनिकायपालि   
द्वारिकादास शास्त्री               सुत्तपिटके मज्झिमनिकायपालि     
द्वारिकादास शास्त्री               सुत्तपिटके संयुत्तनिकायपालि    
द्वारिकादास शास्त्री               सुत्तपिटके संयुत्तनिकायपालि    
धम्मरतन                          सम्मोहविनोदनी नाम अट्ठकथा  
धम्मरत्नो                         पपंचसूदनी नाम अट्ठकथा         
नथमल टाटिया                   इतिवुत्तक अठ्ठकथा            
नथमल टाटिया                   थेरगाथा अट्टकथा             
नथमल टाटिया                   धम्मपद अट्ठकथा                
नथमल टाटिया                   मनोरथ पूरणी               
नथमल टाटिया                   संरिक्त पिटक                  
नथमल टाटिया                   सुत्तनिपात अट्ठकथा           
नथमल टाटिया                   सुमंगलविलासिनी               
नरेन्द्र देव                          मध्यमकशास्त्रम्                 
नागार्जुन                          चतुःस्तवः                     
परमानन्द सिंह                   दीपवंस                       
परमानन्द सिंह                   बौद्ध साहित्य में भारतीय समाज 
परमानन्द सिंह                   महावंस                       
परमानन्द सिंह                   सद्धर्मपुण्डरीक सूत्रम्            
परशुराम चतुर्वेदी              बौद्ध सिद्धों के चर्यापद        
पारसपति नाथ सिंह              बुद्धवंश अट्टकथा                
पारसपति सिंह                   बुद्धवंश अट्ठकथा             
पिंकी भनोट                      योगसूत्र और विसुद्धिमग्न का तुलन
पी0 वी0 बापट                  बौद्ध धर्म के 2500 वर्ष       
पेमा तेनजिन                    आर्य प्रज्ञा पारमिता वज्रच्छेदिकासू
प्रद्युम्न दुबे                        सौत्रान्तिक बौद्ध निकाय का उद्भव
प्रिया श्रीवास्तव                  प्राचीन बौद्ध ग्रन्थों में वर्णि
फ्र सुनथर्नधम्मथडा             बौद्ध धर्म तथा पुराणेषु करुण
बटुकनाथ शर्मा                   पालिजातकावलि                  
बलदेव उपाध्याय                  बौद्ध दर्शन मीमांसा           
बीरबल शर्मा                    समन्त पासादिका नाम अट्ठकथा   
बुद्धघोस                       अट्टसालिनी                     
बुद्धघोस                       निदान कथा (जातकट्ठकथापमागता) 
बुद्धदत्त                         विनयविनिच्छयो                
ब्रजमोहन पाण्डेय नलिन           सुत्तसंगहो                   
ब्रजवल्लभ द्विवेदी                लुप्तागमसंग्रह                  
ब्रह्मदेवनारायण मिश्र              सारत्थदीपनी टीका             
ब्रह्मदेवनारायण शर्मा            विभंग मूल टीका              
भदन्त आनन्द कौसल्यायन          अंगुत्तर निकाय                
भदन्त सारिपुत्त                 सारत्थदीपनी टीका              
भागीरथ प्रसाद त्रिपाठी          पालितिपिटकसद्दानुक्कमणिका      
भिक्खु धर्मरक्षत               जातकट्ट कथा                   
भिक्षु ऊ0 धर्मरत्न              थेरगाथा                    
भिक्षु धर्मरक्षित               चरियापिटक                    
भिक्षु धर्मरक्षित               धम्मपद                       
भिक्षु धर्मरक्षित               विशुद्धि मार्ग                 
भिक्षु धर्मरक्षित               सुत्त निपात                   
भिक्षु धर्मरत्न                        सुत्तनिपात                     
भिक्षु धर्मरत्न                  खुद्दक पाठ चर्यापिटक एवं इतिउत्तक
भिक्षु सत्यपाल                  कच्चायन न्यासो                
भिख्खु जगदीश कस्सप         महावंशटीका                  
महेश तिवारी                   निदान कथा                    
महेश तिवारी                   पंचप्पकरण अट्ठकथा             
महेश तिवारी                   परमत्थ विनिच्छयो             
महेश तिवारी                   सद्धम्म संगहो                  
मीना कुमारी                    सुत्तपिटक में अभिधम्म के तत्व 
यशोमित्र                         अभिधर्मकोशम्              
रघुनाथ पाण्डेय                मध्यमकशास्त्रम्                 
रमेश प्रसाद                    पालि समुच्चयो                
रसिक बिहारी मंजुल              चैरासी बौद्ध सिद्ध             
रामचन्द्र मिश्र                    जातकमाला दीपिका              
रामनक्षत्र प्रसाद                  समन्तकूटवण्णना                
रामबली                         ललितविस्तर एक समीक्षात्मक अध्ययन 
रामशंकर त्रिपाठी                अट्टसालिनी                     
रामशंकर त्रिपाठी                अभिधम्मत्थसंगहो            
रामशंकर त्रिपाठी                विज्ञप्तिमात्रतासिद्धिप्रकरणद्वयम्    
रामायण प्रसाद द्विवेदी           वज्र सूची                     
राहुल सांकृत्यायन               दीघ निकाय                   
राहुल सांस्कृत्यायन              धम्मपदम्                     
राहुल सांस्कृत्यायन              बुद्धचर्या                      
रेवत धम्म                      अभिधम्मत्थसंगहो            
रेवत धम्मो                    विसुद्धिमग्गो                   
लोकेश चन्द्र                   सर्व तथागत तत्व संग्रहः        
लोसंग दोर्जे                  आर्यत्रिस्कन्धसूत्रं टीकात्रयसंवलितम्
लोसड0 नोरबु शास्त्री          बोधिपथ प्रदीपः             
वररुचि                          शतगाथा                     
वसुबन्धु                       विज्ञप्तिमात्रतासिद्धिप्रकरणद्वयम्    
विजय कुमार जैन                 संयुत्तनिकायपालि एक अध्ययन     
शान्ति भिक्षु शास्त्री           ललित विस्तर                   
शान्तिदेव                      बोधिचर्यावतार               
शान्तिदेव                      बोधिचर्यावतार               
शारदा गांधी                  ललितविस्तर                    
शिवशंकर त्रिपाठी               सेट्ठ थेरीगाथा समग्ग        
शिवशंकर मिश्र                  धम्मपदम्                     
श्रीधर वासुदेव सोहोनी         महावंश टीका                 
श्रीशान्त रक्षित                  तत्व संग्रहः                   
सत्यप्रकाश शर्मां               धम्मपद                       
सुरेन्द्र पाल सिंह               जातक विमर्श                  
हरिशंकर शुक्ल                 विनयविनिच्छयो                
हवलदार त्रिपाठी                  बौद्ध धर्म और बिहार 
Share:

अनुवाद सुविधा

ब्लॉग की सामग्री यहाँ खोजें।

लोकप्रिय पोस्ट

जगदानन्द झा. Blogger द्वारा संचालित.

मास्तु प्रतिलिपिः

इस ब्लॉग के बारे में

संस्कृतभाषी ब्लॉग में मुख्यतः मेरा
वैचारिक लेख, कर्मकाण्ड,ज्योतिष, आयुर्वेद, विधि, विद्वानों की जीवनी, 15 हजार संस्कृत पुस्तकों, 4 हजार पाण्डुलिपियों के नाम, उ.प्र. के संस्कृत विद्यालयों, महाविद्यालयों आदि के नाम व पता, संस्कृत गीत
आदि विषयों पर सामग्री उपलब्ध हैं। आप लेवल में जाकर इच्छित विषय का चयन करें। ब्लॉग की सामग्री खोजने के लिए खोज सुविधा का उपयोग करें

समर्थक एवं मित्र

सर्वाधिकार सुरक्षित

विषय श्रेणियाँ

ब्लॉग आर्काइव

संस्कृतसर्जना वर्ष 1 अंक 1

संस्कृतसर्जना वर्ष 1 अंक 2

संस्कृतसर्जना वर्ष 1 अंक 3

Sanskritsarjana वर्ष 2 अंक-1

Recent Posts

लेखानुक्रमणी

लेख सूचक पर क्लिक कर सामग्री खोजें

अभिनवगुप्त (1) अलंकार (3) आधुनिक संस्कृत गीत (14) आधुनिक संस्कृत साहित्य (5) उत्तर प्रदेश संस्कृत संस्थान (1) उत्तराखंड (1) ऋग्वेद (1) ऋषिका (1) कणाद (1) करवा चौथ (1) कर्मकाण्ड (47) कहानी (1) कामशास्त्र (1) कारक (1) काल (2) काव्य (16) काव्यशास्त्र (27) काव्यशास्त्रकार (1) कुमाऊँ (1) कूर्मांचल (1) कृदन्त (3) कोजगरा (1) कोश (12) गंगा (1) गया (1) गाय (1) गीति काव्य (1) गृह कीट (1) गोविन्दराज (1) ग्रह (1) छन्द (6) छात्रवृत्ति (1) जगत् (1) जगदानन्द झा (3) जगन्नाथ (1) जीवनी (6) ज्योतिष (20) तकनीकि शिक्षा (21) तद्धित (10) तिङन्त (11) तिथि (1) तीर्थ (3) दर्शन (19) धन्वन्तरि (1) धर्म (1) धर्मशास्त्र (14) नक्षत्र (2) नाटक (4) नाट्यशास्त्र (2) नायिका (2) नीति (3) पतञ्जलि (3) पत्रकारिता (4) पत्रिका (6) पराङ्कुशाचार्य (2) पर्व (2) पाण्डुलिपि (2) पालि (3) पुरस्कार (13) पुराण (3) पुस्तक (1) पुस्तक संदर्शिका (1) पुस्तक सूची (14) पुस्तकालय (5) पूजा (1) प्रत्यभिज्ञा शास्त्र (1) प्रशस्तपाद (1) प्रहसन (1) प्रौद्योगिकी (1) बिल्हण (1) बौद्ध (6) बौद्ध दर्शन (2) ब्रह्मसूत्र (1) भरत (1) भर्तृहरि (2) भामह (1) भाषा (1) भाष्य (1) भोज प्रबन्ध (1) मगध (3) मनु (1) मनोरोग (1) महाविद्यालय (1) महोत्सव (2) मुहूर्त (1) योग (5) योग दिवस (2) रचनाकार (3) रस (1) रामसेतु (1) रामानुजाचार्य (4) रामायण (3) रोजगार (2) रोमशा (1) लघुसिद्धान्तकौमुदी (45) लिपि (1) वर्गीकरण (1) वल्लभ (1) वाल्मीकि (1) विद्यालय (1) विधि (1) विश्वनाथ (1) विश्वविद्यालय (1) वृष्टि (1) वेद (6) वैचारिक निबन्ध (26) वैशेषिक (1) व्याकरण (46) व्यास (2) व्रत (2) शंकाराचार्य (2) शरद् (1) शैव दर्शन (2) संख्या (1) संचार (1) संस्कार (19) संस्कृत (15) संस्कृत आयोग (1) संस्कृत कथा (11) संस्कृत गीतम्‌ (50) संस्कृत पत्रकारिता (2) संस्कृत प्रचार (1) संस्कृत लेखक (1) संस्कृत वाचन (1) संस्कृत विद्यालय (3) संस्कृत शिक्षा (6) संस्कृत सामान्य ज्ञान (1) संस्कृतसर्जना (5) सन्धि (3) समास (6) सम्मान (1) सामुद्रिक शास्त्र (1) साहित्य (7) साहित्यदर्पण (1) सुबन्त (6) सुभाषित (3) सूक्त (3) सूक्ति (1) सूचना (1) सोलर सिस्टम (1) सोशल मीडिया (2) स्तुति (2) स्तोत्र (11) स्मृति (12) स्वामि रङ्गरामानुजाचार्य (2) हास्य (1) हास्य काव्य (2) हुलासगंज (2) Devnagari script (2) Dharma (1) epic (1) jagdanand jha (1) JRF in Sanskrit (Code- 25) (3) Library (1) magazine (1) Mahabharata (1) Manuscriptology (2) Pustak Sangdarshika (1) Sanskrit (2) Sanskrit language (1) sanskrit saptaha (1) sanskritsarjana (3) sex (1) Student Contest (2) UGC NET/ JRF (4)